Jedną z cech rynku pracy w Polsce jest istnienie zjawiska pracy nierejestrowanej, określanej potocznie pracą „na czarno” lub w „szarej strefie” gospodarki. Jest nieodłącznym aspektem życia społeczno-gospodarczego i wynika przede wszystkim z trudnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych, braku możliwości znalezienia odpowiedniej pracy formalnej, obaw przed utratą benefitów socjalnych, renty, itp.[1](Wykres 1).
Praca „na czarno” zapewnia doraźnie lepsze możliwości uzyskania wyższych wynagrodzeń, aniżeli strefa legalnego zatrudnienia, dlatego rozwija się tam, gdzie istnieje wysoki popyt na dobra i usługi.
Z „szarą strefą” najczęściej utożsamiane są usługi budowlane i instalacyjne, prace remontowe oraz naprawy, opieka nad dzieckiem lub starszą osobą, prace domowe (np. sprzątanie) oraz korepetycje. Nielegalne zatrudnienie obserwowane jest w handlu, pracach ogrodniczo-rolnych oraz usługach fryzjerskich i kosmetycznych.[2]
Sprawdź: Praca na budowie – o czym powinieneś wiedzieć, zanim się zatrudnisz
Wykres 1. Opinie respondentów na temat przyczyn podejmowania pracy nierejestrowanej
Źródło: Baza danych. Praca nierejestrowana w Polsce w 2017 roku, GUS, Warszawa 2019.
Wg badania Barometr Zawodów[3] w latach 2016 -2019 zjawisko „szarej strefy” występowało na obszarze całej Polski i w dużej mierze dotyczyło grup zawodów na stanowiskach pomocniczych oraz związanych z pracami budowlanymi, z gastronomią, usługami świadczonymi osobiście oraz rolnictwem i sadownictwem.
W latach 2016-2019 eksperci aż 767 razy wskazywali na występowanie „szarej strefy” w Polsce wśród robotników budowlanych (10,7% ogółu wskazań), 687 razy wśród murarzy i tynkarzy (9,6%) i 564 razy wśród mechaników pojazdów samochodowych (7,8%).
Wg opinii ekspertów, woj. podlaskim podobnie jak w skali kraju, pracę nierejestrowaną zaobserwowano także wśród pracowników robót wykończeniowych w budownictwie, opiekunek dziecięcych, barmanów i kelnerów, kosmetyczek, cieśli i stolarzy budowlanych, a także w ramach innych grup zawodów, w tym wymienionych na wykresie 2. W dużej mierze są to zawody zaliczane do zawodów deficytowych w woj. podlaskim co oznacza, że takich pracowników brakuje na oficjalnym rynku pracy. Występują natomiast w „szarej strefie”, gdzie zarówno płace, jak i warunki pracy ustalane są uznaniowo.
Coraz częściej zatrudnienie w szarej strefie znajdują studenci, emeryci i renciści, a także cudzoziemcy.
Wykres 2. Grupy zawodów występujące w „szarej strefie” w latach 2016-2019 w woj. podlaskim, wg opinii ekspertów Barometru Zawodów.
Wyniki badań GUS przedstawiają niepełny obraz skali szarej strefy w Polsce, aczkolwiek przeprowadzone w I kwartale 2018 r. badanie pracy nierejestrowanej pokazało, że jest to zjawisko znaczące. W szarej strefie pracowało (przynajmniej raz w badanym okresie) 880 tys. osób (tj. 5,4% ogólnej liczby pracujących)[4], co oznacza powiększenie się zbiorowości pracujących w szarej strefie o 62 tys. osób oraz wzrost ich udziału w ogólnej liczbie pracujących względem 2014 r. (wykres 3).
Wykres 3. Pracujący w „szarej strefie” i udział w liczbie pracujących ogółem w Polsce w latach 1995-2017, w tysiącach
Dla lat 1995–1998 – w okresie styczeń-sierpień, 2004–2014 – styczeń-wrzesień, 2017a – styczeń-wrzesień, 2017b – styczeń-grudzień
Źródło: Praca nierejestrowana w Polsce w 2017 roku, GUS, Warszawa 2019, s.14.
W 2017 r., odmiennie niż w latach 2004-2014, dla większości osób praca nierejestrowana to praca dodatkowa (52,3% badanych respondentów). W latach 2004-2014 w ramach tej samej kategorii wahała się między 37,1% a 46,0%, co oznacza że dla większości było to główne źródło utrzymania.[5]
[1] Praca nierejestrowana w Polsce w 2017 roku, GUS, Warszawa 2019.
[2] Tamże.
[3] Badanie fokusowe pn. „Barometr Zawodów” jest realizowane corocznie przez wojewódzkie urzędy pracy we współpracy z powiatowymi urzędami pracy na zlecenie Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (www. barometrzawodow.pl) .
[4] Za ogół wszystkich pracujących przyjęto liczbę pracujących wyznaczoną jako średnia arytmetyczna dla tej zbiorowości z czterech kwartałów 2017 r.
[5] Praca nierejestrowana w Polsce w 2017 roku, GUS, Warszawa 2019, s. 15.
